Etik, Yunanca “ethos” sözcüğünden gelmekte, ahlak ve moral sözcükleriyle eş anlamlı olarak kullanılmaktadır. Etik, kişinin davranışlarına temel olan ahlak ilkelerinin tümüdür.
Başka bir ifade ile etik, insanlara ‘‘işlerin nasıl yapılması gerektiğini’’ belirlemede yardımcı olan kılavuz (rehber) değerler, ilkeler ve standartlardır. Etik, aynı zamanda bir süreçtir ve karar alırken ve uygulama yaparken, belirli değerlere bağlı kalınarak hareket edilir.
Etik, bireysel ve toplumsal davranış kurallarını saptayan, insanların nasıl yaşamaları gerektiğini ve niçin o şekilde yaşamaları gerektiğini tanımlayan bir bilimdir. Etik, toplumların gelişmesiyle birlikte oluşmuş, kuralları hukuk kurallarından farklı olarak toplumsal tepkilerle şekillenmiştir. Ahlak, daha çok bireysel davranış kurallarını anlatırken; etik, profesyonel davranış standartlarını içerir ve daha nesnel anlamda düşündürür.
Sağlık çalışanları günlük mesleki uygulamalarında birbirinden oldukça farklı hastalarla, ailelerle, meslektaşlarıyla ve toplumla iletişim hâlindedir. Etik karar verme ve etkili profesyonel bakım için yeterli bilgi, iyi gelişmiş kişilerarası ilişkiler ve anlayış gereklidir.
Sağlık çalışanları yapılan işin şekli hakkında tereddüde düştüklerinde, bakım veren ekip ve hasta ile
iş birliği içinde hareket ederek etik karar vermelidir. Sağlık çalışanları, hizmet sırasında bireye saygı, yararlılık, kötü davranmama, doğru sözlülük, adalet, sadakat, merhametli etkili bir iletişim kurma gibi etik ilkelere uyduklarında nitelikli bir hizmet verirler.
Etik İlkelerin Özellikleri Şöyle Sıralanabilir.
- Belli davranışları yönlendirir ya da telkin eder.
- Etik, ikileme düşülen durumlarda yol gösterir.
- Çatışan hakların nasıl çözüleceği konusunda yol gösterir.
- Onaylanan ahlaksal faaliyetlerin delilleridir.
- Evrenseldir, mutlak değildir ve istisnadır.
- Ne kuraldır ne de sonuçtur.
- İnsanlar tarafından keşfedilmiştir.
Tıp Etiği ve İlkeleri
Tıp etiği, sağlık profesyonellerinin tutum ve davranışlarıyla neleri yapmaları ve nelerden kaçınmaları gerektiğini ifade eden bir kavramdır. Her tıbbi eylemin kendince bir etik boyutu vardır. Etik bilince ve duyarlılığına sahip olmak, bu boyutu gözden kaçırmadan değerlendirmeye almayı sağlamaktır.
Tıp etiği hastalara, topluma ve meslektaşlara karşı yükümlülükleri düzenler. Sağlık hizmeti verenler ile alanların beklentileri, değerleri arasındaki farklılıklardan doğan ikilemleri aydınlatmaya çalışır.
Etik ilkeler, ahlaka uygun karar vermede rehber kurallardır ve iş yaşamında ahlaki değerlendirmeleri oluşturmaktadır.
Sağlık çalışanları aşağıda belirtilen etik kurallar çerçevesinde hizmet sunarlar.
- Dürüstlük- Doğruluk
- Dürüstlük onurlu bir anlaşma ya da sözünü tutma anlamındadır. Bu ilke, hasta ve ailesine gerçeği söyleme, dürüst olma, yalan söylememe zorunluluğunu getirir. İnsanlar kendileri hakkındaki gerçeği öğrenme hakkına sahiptir.
- Bu ilke, sağlık çalışanlarının hizmet verirken yaptığı uygulamalar hakkında hasta ve ailesini bilgilendirerek izin alınmaları, çok önemli yasal ve ahlaki bir zorunluluğun da yerine getirilmesini sağlamış olur.
- Eşitlik ve Hakkaniyet
- Hizmet sunumunda ırk, dil, din, yaş, cinsiyet, inanç, sosyal ve ekonomik durum, siyasal görüş ayrımı yapılamaz.
- Hizmet sunumunda kişisel çıkar gözetilmez.
- Hizmet verilirken zaman, emek ve tüm kaynakların adil dağılımı sağlanır.
- Bilgilendirme
- Hastanın bilgilendirilmiş onayı herhangi bir tıbbi girişimin ön koşuludur.
- Hasta tıbbi girişimi reddetme veya durdurma hakkına sahiptir. Bu durumun yaratacağı sonuçlar hastaya açıklanmalıdır.
- Hastanın iradesini beyan etmesinin mümkün olmadığı ve acilen tıbbi girişim yapılması gereken durumlarda, daha önce bu girişimi reddettiğini gösteren bir açıklaması yoksa hastanın onayı varsayılarak girişim yapılabilir. Hastanın yasal temsilcisinin onayının gerektiği ve önerilen girişimin acil olduğu durumda eğer temsilcinin onayı zamanında alınamıyorsa, tıbbi girişim yapılabilir.
- Yasal temsilcinin onayı gerektiği zaman, hastalar yine de karar alma sürecine dâhil edilmeye çalışılmalıdır.
- Yasal temsilcinin onay vermeyi reddettiği durumda, doktor veya diğer sağlık personelinin görüşü, girişimin hastayı ilgilendirdiği yönünde ise karar mahkemeye veya hakem heyeti benzeri merci ye bırakılmalıdır.
- Hastanın onay vermesinin mümkün olmadığı bütün diğer durumlarda, hastanın istekleri tahmin edilip hesaba katılarak karar alma süreci için uygun önlemler alınmalıdır.
- İnsan vücudunun bütün parçalarının kullanımı ve korunması için şahsın onayı gereklidir. Tanı, tedavi ve hasta bakımı için madde kullanımı gereken durumlarda hastanın onayı varsayılarak davranılabilir.
- Klinik çalışmalara katılım için hastanın bilgilendirilmiş onayı gereklidir.
- Hastanın bilgilendirilmiş onayı bilimsel çalışmalara dâhil edilmesi için önkoşuldur.
- Bütün araştırma protokolleri etik kurul onayından geçirilmelidir. Araştırmalar yasal temsilcinin onayı ve tıbbi gereklilik olmadıkça kendi iradesini beyan edemeyen hastalara yapılmamalıdır.
- Mahremiyet ve Sır Saklama
- Sağlık çalışanı, hastanın fiziksel, ruhsal ve sosyal mahremiyetinin korunmasını sağlar.
- Sağlık çalışanı, hasta ve ailesi ile ilgili bilgileri yasal zorunluluk olmadıkça başka bireylerle paylaşamaz.
- Sağlık çalışanı, hizmet verdiği bireylerle ilgili kayıtların gizliliğine önem verir.
- Bildirimi zorunlu durumlarda bireyi koruyucu önlemler alır.
- Gizliliğin sınırları konusunda bireye ön bilgi verir.
- Otonomi (Özerklik)
- Sağlık çalışanı insan onuru ve özerkliğe saygının insan haklarının temel dayanağı olduğunun bilincindedir.
- Sağlık çalışanı, bireylerin inanç, değer ve gereksinimlerini dikkate alarak hizmet sunar.
- Hasta ve yakınlarını yeterli ve anlayabileceği bir biçimde bilgilendirilir.
- Bireyin seçme hakkına saygı duyulur ve bireyin seçme hakkı savunulur.
- Hastanın reddetme hakkına saygı gösterilir.
- Hastalardan uygulama öncesi yazılı ve sözlü onay alınır.
- Gerektiğinde hastanın yasal temsilcilerinden onay alınır.
- Acil durumlarda bireyin yaşamını korumak üzere hemşire, hemşirelik bakımını onay almaksızın uygular.
- Yarar-Zarar
- İnsan hayatının korunması ve değer verilmesi gerektiği bilinci ile çalışılır.
- Hastanın ilgisizlik, deneyimsizlik ve ihmal nedeniyle zarar görmesini engellemeye çalışır.
- Hemşire ve diğer sağlık çalışanları uygulamalarının hizmet verdiği bireyler için oluşturabileceği risklerin farkında olup, bu risklerin en aza indirilmesini sağlar.
- Bireyin tıbbi uygulamalar, klinik araştırmalar nedeniyle zarar görmemelerini sağlar.
- Hasta güvenliğini sağlar.
- Kişiye zarar verici, aşağılayıcı işlemlere katılmaz ve onaylamaz.
Genelde Karşılaşılan Etik Sorunlar
Sağlık çalışanlarının hizmet sunumunda etik tutum ve davranışları, hizmet sunumu sürecindeki uygulamaların kalitesini etkileyecek aynı zamanda çalışanların hukuki sorumluluklarını yerine getirmelerini kolaylaştıracaktır.
Etik sorunlara aşağıdaki konu başlıklarını gösterebiliriz.
- Doğruyu söylememe,
- Hastane kurallarına uymama,
- İşbirliğini reddetme,
- Yetersizlik,
- Yetkili olmama,
- Hastanın onayını almama,
- Hasta yararına uygun karar vermeme vb. söylenebilir.
